Otyłość – choroba, która zagraża życiu

W wielu krajach obserwuje się nie tylko wzrost odsetka osób z nadmierną masą ciała, lecz także systematyczne obniżanie się wieku, w którym diagnozuje się chorobę otyłościową. Coraz częściej problem ten dotyczy dzieci i młodzieży, co w konsekwencji zwiększa ryzyko wcześniejszego wystąpienia powikłań zdrowotnych i skraca przewidywaną długość życia.

Zrozumieć otyłość

Mimo że, otyłość bywa kojarzona jedynie z nadmiarem kilogramów, współczesna medycyna podkreśla jej przewlekły i złożony charakter. To nie tylko problem estetyczny, lecz choroba wpływająca na funkcjonowanie całego organizmu, która zwiększa ryzyko poważnych powikłań zdrowotnych oraz przedwczesnej śmierci.

Definicja Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości brzmi:

Otyłość jest chorobą przewlekłą, bez tendencji do samoistnego ustępowania i ze skłonnością do nawrotów, prowadzącą do wielu niekorzystnych konsekwencji, zarówno zdrowotnych, jak i psychologicznych, społecznych, a także ekonomicznych. Do jej licznych powikłań zalicza się najbardziej rozpowszechnione choroby przewlekłe, których patogeneza ściśle się łączy z zaburzeniami metabolicznymi wynikającymi z długotrwałego dodatniego bilansu energetycznego i nadmiaru tkanki tłuszczowej.

Rozwój otyłości uwarunkowany jest wieloczynnikowo. Znaczenie mają zarówno predyspozycje genetyczne i epigenetyczne, zaburzenia hormonalne (np. niedoczynność tarczycy), czynniki neurohormonalne, jak i psychologiczne (depresja, stany lękowe, zaburzenia regulacji przyjmowania pokarmu).

Istotną rolę odgrywają także uwarunkowania społeczne i środowiskowe. Nieprawidłowa dieta obfitująca w cukry proste i tłuszcze nasycone, nieregularne posiłki oraz brak aktywności fizycznej sprzyjają utrzymywaniu się dodatniego bilansu energetycznego, co w konsekwencji prowadzi do rozwoju otyłości. Zjawisko to obserwuje się we wszystkich grupach wiekowych – zarówno u dzieci, jak i dorosłych.

Według raportu World Obesity Federation, w 2025 roku otyłość będzie dotyczyć już 30 proc. dorosłych Polaków, a nawet 66 proc. naszego społeczeństwa będzie miało podwyższony wskaźnik Body Mass Index (BMI.

Rodzaje powikłań choroby otyłościowej

Otyłość nie jest jedynie problemem estetycznym – to poważna choroba, która prowadzi do rozwoju ponad 200 różnych powikłań. Nieleczona istotnie obniża jakość życia i może skracać jego długość nawet o 10 lat. Powikłania można podzielić na cztery główne grupy: metaboliczne, układu sercowo-naczyniowego, niemetaboliczne oraz psychiczne.

Powikłania metaboliczne

Do głównych powikłań metabolicznych otyłości zalicza się m.in. zaburzenia gospodarki węglowodanowej (stan przedcukrzycowy i cukrzycę typu 2).

U osób z otyłością ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2 jest siedmiokrotnie wyższe niż w populacji ogólnej. Co więcej, każde 2 lata życia z nadmierną masą ciała zwiększa prawdopodobieństwo jej wystąpienia o kolejne kilkanaście procent. W leczeniu kluczowa jest redukcja masy ciała, która poprawia kontrolę glikemii, a w części przypadków umożliwia ustąpienie objawów choroby.

U osób z otyłością stwierdza się charakterystyczne zmiany w składzie mikrobioty jelitowej, obejmujące mniejszą różnorodność gatunkową oraz zwiększony udział bakterii sprzyjających magazynowaniu energii z pożywienia. Dysbioza, czyli stan zaburzenia ilościowego i jakościowego składu ekosystemu bakteryjnego jelit, prowadzi do zaburzeń przepuszczalności bariery jelitowej, nasilenia stanu zapalnego i insulinooporności, co dodatkowo utrwala dodatni bilans energetyczny i sprzyja rozwojowi powikłań metabolicznych. Interwencje takie jak modyfikacja diety, prebiotyki czy probiotyki mogą częściowo normalizować mikrobiotę i poprawiać parametry metaboliczne.

Otyłość sprzyja również występowaniu zaburzeń lipidowych, takich jak podwyższenie trójglicerydów, niższy poziom „dobrego” cholesterolu HDL oraz wzrost „złego” cholesterolu LDL. Te problemy mogą sprzyjać rozwojowi miażdżycy i zwiększać ryzyko chorób serca.

Coraz częściej podkreśla się także znaczenie zespołu sercowo-nerkowo-metabolicznego (CRM) – złożonego stanu, w którym współwystępują otyłość, insulinooporność/cukrzyca typu 2, przewlekła choroba nerek, nadciśnienie tętnicze oraz dysfunkcja sercowo-naczyniowa. Wspólne mechanizmy patofizjologiczne,takie jak przewlekły stan zapalny, insulinooporność, aktywacja układu renina–angiotensyna–aldosteron (RAA) i dysfunkcja śródbłonka, powodują wzajemne nasilenie się tych schorzeń i istotnie zwiększają ryzyko niewydolności serca, progresji choroby nerek i zgonu sercowo-naczyniowego.

Powikłania układu sercowo-naczyniowego

Nadmierna masa ciała powoduje przewlekłe przeciążenie serca, sprzyjając jego przerostowi i rozwojowi niewydolności. Otyłość odpowiada także za 60–70 proc. przypadków nadciśnienia tętniczego i wiąże się z wyższym ryzykiem wystąpienia arytmii, w tym migotania przedsionków, a także udaru mózgu – niedokrwiennego (ryzyko wyższe o 64 proc.) i krwotocznego (o 24 proc.). Wykazano, że utrata masy ciała w zakresie 5–15 proc. pozwala na obniżenie ciśnienia krwi i może zmniejszać potrzebę stosowania leków na nadciśnienie.

Powikłania niemetaboliczne

Do tej grupy należą choroby:

• układu ruchu: nadmierne obciążenie stawów prowadzi do ich degeneracji i choroby zwyrodnieniowej, szczególnie kolan, bioder oraz kręgosłupa. Ryzyko rozwoju zwyrodnienia rośnie o 36 proc. na każde dodatkowe 5 kg masy ciała;
• układu oddechowego: otyłość jest główną przyczyną obturacyjnego bezdechu sennego (OBS), który dotyczy nawet 70–80 proc. osób z nadmierną masą ciała;
• układu hormonalnego: u pacjentów dotkniętych chorobą otyłościową obserwuje się częstsze zaburzenia pracy tarczycy. Relacja ta ma charakter dwukierunkowy – zaburzenia hormonalne mogą sprzyjać rozwojowi otyłości, a sama otyłość może nasilać zaburzenia endokrynologiczne. Otyłość wpływa także na oś podwzgórze–przysadka–gonady, prowadząc do zaburzeń płodności i spadku libido u kobiet i mężczyzn. U kobiet częściej występują nieregularne cykle, anowulacja i zespół policystycznych jajników, a u mężczyzn – hipogonadyzm z obniżeniem stężenia testosteronu, spadkiem libido i zaburzeniami erekcji. Farmakologiczne leczenie otyłości, zwłaszcza z zastosowaniem agonistów receptora GLP-1, może, poprzez poprawę wrażliwości insulinowej i redukcję masy ciała, sprzyjać normalizacji profilu hormonalnego i funkcji rozrodczych.
• skóry: częściej pojawiają się rozstępy, cellulit, infekcje skórne, trądzik odwrócony i stany zapalne w obrębie fałdów skórnych;
• nowotworowe: otyłość zwiększa ryzyko wystąpienia wielu nowotworów, w tym raka jelita grubego, piersi (po menopauzie), endometrium, nerki, trzustki czy wątroby.

Powikłania związane ze zdrowiem psychicznym

Choroba otyłościowa istotnie wpływa na kondycję psychiczną. U pacjentów częściej występują: depresja (pięciokrotnie wyższe ryzyko epizodu depresji niż u osób o prawidłowej masie ciała), zaburzenia lękowe oraz obniżenie poczucia własnej wartości. Stygmatyzacja społeczna i dyskryminacja prowadzą do izolacji, a także pogarszają motywację do leczenia. Zaburzenia snu związane z obturacyjnym bezdechem sennym dodatkowo nasilają objawy depresyjne i obniżają jakość życia.

Profilaktyka jest kluczowa

Jak najlepiej radzić sobie z chorobą otyłościową? Przede wszystkim zapobiegać jej rozwojowi w społeczeństwie. Ze względu na to, że coraz więcej osób w różnym wieku na całym świecie zmaga się z otyłością, ważne jest, aby działania profilaktyczne były wprowadzane na szeroką skalę, zarówno wśród dzieci i młodzieży, jak i dorosłych czy seniorów.

Konieczna jest edukacja w zakresie zdrowego stylu życia, obejmującego prawidłowe nawyki żywieniowe, regularną aktywność fizyczną, odpowiednią ilość i jakość snu, zarządzanie stresem czy unikanie używek. Skuteczność profilaktyki zależy też od rozwiązań systemowych, sprzyjających kształtowaniu właściwych wzorców społecznych.

W Polsce wciąż brakuje programów wspierających dostęp do zdrowej żywności i ułatwiających wprowadzanie racjonalnego żywienia czy aktywności fizycznej dla całej populacji. Obecnie realizowane inicjatywy w dużej mierze koncentrują się na dzieciach i młodzieży, co oczywiście jest bardzo istotne, jednak grupa dorosłych, w tym seniorów, pozostaje niedostatecznie objęta profilaktyką.

Natomiast osoby, które już zmagają się z chorobą otyłościową, powinny przede wszystkim zasięgnąć porady lekarskiej. Leczenie otyłości wymaga indywidualnego podejścia oraz pracy z zespołem terapeutycznym obejmującym lekarzy różnych specjalizacji, w tym dietetyka medycznego czy fizjoterapeuty.

Pierwszym krokiem może być wypełnienie formularza, który pomoże przygotować się do rozmowy z lekarzem (może to być lekarz POZ).

Formularz dostępny jest na stornie kampanii edukacyjnej Eli Lilly Polska „Zdrowie zaczyna się od zrozumienia. Zrozumieć otyłość”: www.zrozumiecotylosc.pl. Pacjenci znajdą też tam wartościowe porady z zakresu leczenia choroby otyłościowej, w tym porady dietetyczne oraz instrukcje, jak prawidłowo wprowadzać aktywność fizyczną.

Autor: Prof. dr hab. n. med. Karolina Kędzierska-Kapuza – diabetolog, nefrolog, specjalistka leczenia otyłości

PP-OB-PL-0287